بوتاکس چیست؟
بوتاکس نام تجاری یک فرآورده‌ی دارویی است که حاوی (Botulinum toxin type A) «سم بوتولینوم نوع A» است. این سم از باکتری‌ای به نام Clostridium botulinum گرفته میشود. این سم، یکی از کشنده ترین سموم طبیعی شناخته‌شده در دنیاست؛ اما در دوزهای بسیار پایین و کنترل‌شده، اثرات درمانی و زیبایی فوق‌العاده‌ای دارد.
Clostridium botulinum نوعی باکتری بی‌هوازی است یعنی فقط در نبود اکسیژن رشد می‌کندو در صورت وجود اکسیژن از بین میرود. این باکتری در محیط‌های خاکی و مواد غذلیی کنسرو شده‌ای که به‌درستی استریل نشده‌اند، یافت میشود.
این باکتری میتواند سمی به نام توکسین بوتولینوم تولید کند که در صورت ورود به بدن عملکرد عضلات را به واسطه مهارآزادسازی انتقال دهنده عصبی مختل میکند و در صورت انتشار سیستمیک در بدن بیماری خطرناک بوتولیسم را بوجود می آورد.
تاریخچه و روند کشف و توسعه بوتاکس
تاریخچه و روند کشف و توسعه بوتاکس بسیار مورد توجه است چرا که بوتاکس از یک سم خطرناک به یکی از پرکابردترین داروها در زمینه زیبایی و پزشکی تبدیل شده است.به صورت خلاصه به پروسه کشف و توسعه این توکسین پرداخته شده است:
اولین نشانه‌ها: بیماری مرموز از دل سوسیس!
در اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19، پزشکان آلمانی با مواردی از مسمومیت غذایی روبه‌رو شدند که علائمی مانند ضعف عضلات، فلج، تاری دید و گاهی مرگ داشت. بیشتر این موارد پس از خوردن گوشت‌های فرآوری‌شده و مخصوصاً سوسیس‌های دود داده‌شده یا فاسد اتفاق می‌افتاد.
سال 1820 – کشف ابتدایی توسط جاستینوس کرنر (Justinus Kerner)
جاستینوس کرنر، پزشک و شاعر آلمانی، اولین کسی بود که این پدیده را به صورت علمی بررسی کرد. او:
- بیش از 200 مورد مسمومیت غذایی را بررسی کرد.
- به این نتیجه رسید که “سمی کشنده از فرآیند فساد گوشت“ منشأ بیماری است.
- آن را “Wurstgift” یا “سم سوسیس“ نام‌گذاری کرد.
- اثر آن را روی حیوانات آزمایش کرد و متوجه شد که این سم انتقال عصبی را مختل میکند.
- به شکل شگفت‌انگیزی حدس زد که میتوان از این سم در درمان اسپاسم عضلانی استفاده کرد، هرچند که امکانات آزمایشگاهی آن دوران محدود بود.
-کرنر را میتوان پدر مفهوم «بوتاکس درمانی» دانست.
سال 1895 – جداسازی عامل بیماری‌زا توسط «امیل ون ارمنگن» (Emile van Ermengem)
در بلژیک، یک اپیدمی در سال 1895 از مسمومیت غذایی در اثر خوردن ژامبون فاسد باعث مرگ چند نفر شد. در پی این اتفاق:
- پروفسور امیل ون ارمنگن، میکروبیولوژیست بلژیکی، با آزمایش‌های دقیق عامل بیماری را شناسایی کرد:
باکتری Clostridium botulinum
این کشف علمی، آغاز شناخت کامل از توکسین بوتولینوم به عنوان یک عامل بیولوژیک قدرتمند بود.
همانطور که پیش تر اشاره شد سم بوتولینوم در صنعت داروسازی به فرم درمانی تبدیل شده است
و اولین برند از این سم که وارد بازار دارویی دنیا شد، توسط شرکت آلرگان آمریکا و تحت برند بوتاکس ساخته شد.
در دهه ۱۹۷۰ دکتر آلن اسکات (Alan B. Scott)، چشم‌پزشک آمریکایی از توکسین بوتولینوم نوع A برای درمان بلفارواسپاسم (انقباض غیرارادی پلک) روی حیوانات استفاده کرد.
او متوجه شد که این سم میتواند بدون آسیب زدن به سیستم بدن، عضلات خاصی رو موقتاً فلج کند.
در دهه ۱۹۸۰ اولین استفاده انسانی از بوتاکس برای درمان لوچی چشم (استرابیسم) انجام شد و سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) بوتاکس را برای درمان استرابیسم و بلفارواسپاسم تأیید کرد.
در دهه ۱۹۹۰ پزشکان زیبایی متوجه شدند که وقتی بوتاکس به نواحی مثل پیشانی تزریق میشود، خطوط و چین و چروک ها از بین میروند و از همین زمان تزریق بوتاکس وارد دنیای زیبایی شد!
در مجموع توکسین بوتولینوم راهی طولانی از “سم سوسیس کشنده“ تا “اکسیر جوانی و درمانی“ طی کرده است. کشف آن نتیجه‌ی دقت علمی، آزمون و خطا و شهود پزشکی در طول بیش از دو قرن است. امروزه، این ماده نه‌تنها برای زیبایی بلکه در درمان‌های جدی پزشکی نیز کاربرد دارد، و نقش بزرگی در پزشکی مدرن ایفا میکند به طوریکه بوتاکس برای بیش از ۱۰ کاربرد پزشکی و زیبایی تأیید شده است:
میگرن مزمن
تعریق شدید
اسپاسم و گرفتگی عضلات
مثانه بیش‌فعال
و کاربردهای زیبایی متعدد
فرآیند تولید بوتاکس در صنعت داروسازی
- کشت باکتری
در محیط‌های کنترل‌شده‌ی آزمایشگاهی، باکتری کلستریدیوم بوتولینوم را در شرایط بی‌هوازی در محیط‌های کشت مخصوص کشت می‌دهند.
- استخراج توکسین بوتولینوم
پس از رشد کافی باکتری، سم بوتولینوم که در محیط کشت ساخته شده است، جمع‌آوری و از سایر مواد باکتریایی جدا میشود.
- تخلیص (Purification)
در این مرحله، توکسین خالص‌سازی میشود تا ناخالصی‌ها، پروتئین‌های غیرضروری و مواد زائد حذف شوند. این مرحله بسیار دقیق و حساس است، چون حتی میزان کمی ناخالصی ممکن است خطرناک باشد.
- تنظیم قدرت توکسین برای ایمنی
اگرچه ماده‌ی اصلی همچنان فعال باقی می‌ماند، اما به نحوی فرموله میشود که در دوزهای کم، بدون خطر مسمومیت شدید قابل استفاده باشد.
- فرمولاسیون نهایی
توکسین خالص‌شده با مواد نگهدارنده‌ای مانند آلبومین انسانی (نوعی پروتئین ایمن) و سدیم کلراید ترکیب میشود. این ترکیب پایدار شده و سپس به صورت پودر لیوفیلیزه (خشک‌شده با فریز)بسته‌بندی میشود.
- بسته‌بندی و استریل‌سازی
در ویال‌های استریل بسته‌بندی میشود و تا زمان استفاده باید در یخچال نگهداری شود.
قبل از تزریق، پزشک آن را با حلال مخصوص توکسین رقیق میکند.
موارد کاربردی تزریق بوتاکس:
تزریق بوتاکس در دو فیلد متفاوت کارایی دارد.
گروه اول شامل موارد زیبایی و جوانسازی میشود که به صورت مختصر متشکل از موارد زیر است:
کاهش چین‌وچروک‌ها: مخصوصاً در نواحی پیشانی، اطراف چشم (پنجه کلاغی) و خط اخم.
لیفت ابرو و صورت بدون جراحی: با تکنیکهای خاصی از تزریق توکسین میتوان به فرم دهی صورت کمک شایانی کرد.
اصلاح لبخند لثه‌ای (gummy smile): با فلج عضله بالا برنده لب.
کاهش پهنای فک: برای کسانی که عضلات فکی و عضلات جویدن بزرگی دارند.
اصلاح چانه پرچین یا افتادگی نوک بینی
پیشگیری از ایجاد چروک جدید: در صورت استفاده منظم.
کاربردهای پزشکی (درمانی):
کاربردهای درمانی بوتاکس بسیار گسترده است و طیف وسیعی از تخصص های پزشکی را شامل میشود.برای مثال چشم پزشکان، متخصصین مغز و اعصاب، متخصصین گوارش، اورولوژیست ها،روماتولوژیستها،ارتوپدها،متخصصین بیماری های زنان،جراحان پلاستیک.
به طور خلاصه به چندین مورد آنها اشاره میشود:
درمان میگرن مزمن: با کاهش تحریک اعصاب درد.
کاهش تعریق زیاد (هایپرهیدروزیس): زیر بغل، کف دست و پا.
درمان اسپاسم عضلانی و دیستونی: در گردن، پلک یا اندام‌ها.
درمان استرابیسم (لوچی چشم) و بلفارواسپاسم.
درمان مثانه بیش‌فعال: برای کاهش بی‌اختیاری ادرار.
بهبود درد فک و دندان‌قروچه (براکسیسم).
مراقبت‌های قبل از تزریق بوتاکس:
- از مصرف داروهای رقیق‌کننده خون خودداری شود. حدود 3 تا 5 روز پیش از تزریق از مصرف داروهایی مثل آسپرین، ایبوپروفن، ویتامین E، امگا ۳، جینکو، سیر و… خودداری شود.
- حداقل 24 ساعت قبل از تزریق از مصرف الکل خودداری شود ، چون ریسک کبودی را بالا می‌برد.
- از کرم‌ها یا محصولات پوستی تحریک‌کننده مثل رتینول یا اسیدهای لایه‌بردار مثلاً AHA، استفاده نشود.
- هنگام مراجعه برای تزریق بوتاکس، پوست باید کاملاً تمیز و بدون آرایش باشد.
- تزریق بوتاکس برای خانم های باردار و شیرده ممنوعیت دارد لذا حتما شرح حال گیری پزشکان باید تکمیل انجام شود.
- هرگونه بیماری زمینه‌ای یا مصرف داروی زمینه ای باید به اطلاع پزشک برسد.
مراقبت‌های بعد از تزریق بوتاکس:
حداقل ۴ ساعت بعد از تزریق نباید دراز کشید یا خوابید که ریسک انتشار غیراصولی کاهش یابد.
محل تزریق را نباید ماساژ داد یا لمس کرد چراکه این کارهم میتواند باعث پخش شدن بوتاکس به نواحی ناخواسته شود.
از ورزش و فعالیت بدنی سنگین تا ۲۴ ساعت باید خودداری کرد.
تا ۲۴ ساعت از قرار گرفتن در معرض حرارت بالا باید پرهیز شود مثل سونا، حمام داغ، سولاریوم یا آفتاب مستقیم.
از مصرف الکل تا ۲۴ ساعت بعد تزریق بوتاکس باید خودداری کرد.
اگر احساس سنگینی، دوبینی، یا افتادگی پلک وجود داشنه باشد،باید به پزشک اطلاع داد.
نتیجه نهایی تزریق بوتاکس بین ۳ تا ۷ روز مشخص میشود، اما تاثیر کامل ممکن است تا ۱۴ روز طول بکشد و در صورت نیاز به ترمیم باید در روزهای ۱۴ تا ۲۱ بعد از تزریق به پزشک مراجعه کرد.
عوارض تزریق بوتاکس
مانند هر ماده دارویی و تزریقی، بوتاکس نیز ممکن است با عوارضی خفیف تا نادر و جدی همراه باشد.
عوارض شایع و کوتاه‌مدت یا خفیف
این عوارض معمولاً در محل تزریق رخ می‌دهند و طی چند ساعت تا چند روز برطرف می‌شوند:
- قرمزی و التهاب در محل تزریق که واکنش طبیعی پوست به سوزن است.
- کبودی خفیف که معمولاً به‌دلیل برخورد سوزن با مویرگ‌ها ایجاد میشود. با رعایت مراقبت‌ها قابل پیشگیری است.
- تورم یا احساس سنگینی که ممکن است فرد پس از تزریق احساس فشار یا تورم در ناحیه داشته باشد.
- سردرد ؛ گاهی به‌ویژه در تزریق ناحیه پیشانی یا اطراف چشم ایجاد میشود و طی 1 تا 2 روز از بین میرود.
- احساس سوزن‌سوزن شدن یا خارش در ناحیه تزریق که نشانه تحریک عصبی یا پوستی است و معمولاً گذراست.
عوارض موقت و غیرشایع
این موارد به تکنیک تزریق، دوز، و واکنش فردی وابسته‌اند:
افتادگی پلک (Ptosis): اگر بوتاکس به عضلات نامناسب پخش شود، ممکن است عضله بالابرنده پلک فلج شده و پلک پایین بیاید که معمولاً طی 2 تا 4 هفته خودبه‌خود برطرف میشود.
عدم تقارن صورت ؛ مثلاً یک ابرو بالاتر از دیگری یا لب کج شود. ممکن است به تزریق نامتعادل یا انتشار نامتقارن مربوط باشد.
خشکی یا اشک‌ریزش چشم (در تزریق اطراف چشم) نتیجه فلج جزئی عضلات اطراف پلک که کنترل کننده مجرای اشکی هستند. ضمن اینکه تحقیقات نشان داده اند در برخی موارد ترشح اشک به دنبال مهار آزادسازی استیل کولین مهار میشود.
مشکل در تکلم یا بلع (در تزریق گردن یا فک)؛ در صورتی‌که دوز تزریق زیاد باشد یا به عضلات مجاوربه صورت غیرطبیعی منتشر شود که میتواند در نتیجه عمق اشتباه تزریق رخ دهد.
عوارض نادر ولی جدی (در صورت پخش سیستمیک توکسین)
در موارد نادر، سم بوتولینوم میتواند از ناحیه تزریق به نواحی دیگر بدن منتقل شده و باعث علائم جدی‌تری شود:
- فلج عضلات غیرهدف مثل ضعف در دست، پا یا حتی عضلات تنفس در دوزهای بسیار بالا یا عمق تزریق اشتباه در نواحی درمانی خاص مثل گردن
- تنگی نفس یا دشواری در بلع یا گفتار که در این حالت هشدار جدی داده میشود که بلافاصله باید به پزشک مراجعه شود.
- علائم شبیه به بوتولیسم مانند فلج، تاری دید، مشکل در بلع، افت فشار یا ضعف عمومی شدید
-این عوارض معمولاً در استفاده پزشکی با دوز بالا، یا در بیماران خاص مثلاً دارای بیماری عصبی دیده میشود
-ضمن اینکه بوتاکس در بارداری و شیردهی مجاز نیست.
تاکنون مطالعات کافی درباره ایمنی بوتاکس در بارداری یا شیردهی انجام نشده است. بنابراین مصرف آن ممنوع یا با احتیاط شدید توصیه میشود.
واکنش‌های آلرژیک
گرچه نادرند، اما ممکن است در برخی افراد واکنش حساسیتی ایجاد شود:
- کهیر، خارش، تورم صورت
- تنگی نفس یا شوک آنافیلاکسی (در موارد بسیار نادر)
در صورت بروز هرگونه علائم حساسیت، مراجعه فوری به اورژانس ضروری است.
چه کسانی بیشتر در معرض عوارض تزریق بوتاکس هستند؟
- افرادی که داروهای ضدانعقاد یا رقیق‌کننده خون مصرف می‌کنند
- کسانی که سابقه بیماری‌های عصبی-عضلانی مانند میاستنی گراویس یا ALS دارند
- افرادی با سیستم ایمنی ضعیف یا حساسیت‌های دارویی
- کسانی که تزریق را در مراکز غیرمعتبر یا توسط افراد غیرمتخصص انجام می‌دهند
چه اقداماتی از بروز عوارض تزریق بوتاکس جلوگیری میکند؟
- مراجعه به پزشک یا متخصص پوست و زیبایی با تجربه
- رعایت مراقبت‌های قبل و بعد از تزریق
- اطلاع‌رسانی کامل به پزشک درباره داروهای مصرفی، بیماری‌ها و حساسیت‌ها
- پیگیری بعد از تزریق و مراجعه در صورت مشاهده علائم غیرعادی
در مجموع بوتاکس در دست متخصص، دارویی مؤثر، ایمن و کم‌عارضه است. اما مانند هر مداخله پزشکی، باید با آگاهی کامل، رعایت اصول ایمنی و پرهیز از انجام در مراکز غیرمجاز صورت گیرد.
جمع بندی
بوتاکس، از یک سم مرگبار تا یک درمان ارزشمند، مسیر طولانی علمی و پزشکی را طی کرده است. امروزه این ماده به‌درستی جایگاه خود را در حوزه‌های درمانی و زیبایی تثبیت کرده و با پیشرفت فناوری، تولید آن در سطح جهانی گسترش یافته است.
در سال‌های اخیر، ایران نیز وارد عرصه تولید بوتاکس با کیفیت رقابتی شده است.
در همین راستا، شرکت آترا زیست آرای با تکیه بر دانش متخصصان داخلی و بهره‌گیری از تکنولوژی‌های روز دنیا، موفق به تولید توکسین با برند دیستون (Dyston) شده است. این محصول با رعایت استانداردهای بین‌المللی، اثربخشی بالایی از خود نشان داده و در حال حاضر علاوه بر تأمین نیاز بازار داخلی، به چندین کشور نیز صادرات فعال دارد. این موفقیت، گام مهمی در مسیر خودکفایی دارویی کشور و حضور مؤثر در بازار جهانی محسوب میشود
همچنین این دستاورد نشان‌دهنده توان بالای علمی و صنعتی کشور در حوزه تولید داروهای بیولوژیک پیچیده همچون توکسین بوتولینوم است، و افتخاری برای جامعه پزشکی و دارویی ایران است.
بدون دیدگاه